Zadbaj o siebie – wypalenie zawodowe i opiekuńcze

Wszystkie dotychczasowe teksty, które przedstawiłam miały na celu przekazanie informacji oraz praktycznych wskazówek pomocnych w sprawowaniu opieki i wspieraniu osób starszych. Dostateczna wiedza w zakresie zagadnień dotyczących wieku senioralnego jest bardzo istotna i pomocna. Im więcej wiemy, tym łatwiej sobie radzimy. Jednak skuteczność i jakość opieki a także możliwość sprawowania jej przez jak najdłuższy czas zależy nie tylko od posiadanej wiedzy, ale od tego jak dobrze zadbamy o siebie samych. Jeżeli będziemy zaniedbywać własne potrzeby, możemy dość szybko stracić siłę i zapał, które są niezbędne do tego abyśmy radzili sobie z emocjami, obciążeniami i wyzwaniami, jakie stawia przed nami trudna rola opiekuna. U osób, które zawodowo trudnią się opieką może pojawić się zespół wypalenia zawodowego, natomiast członkowie rodziny zajmujący się swoimi bliskimi mogą zmagać się z zespołem wypalenia opiekuńczego.

Czym jest wypalenie?

Jest to zespół pewnych charakterystycznych objawów zarówno psychologicznych jak i fizycznych, które najczęściej pojawiają się u osób zbyt intensywnie angażujących się w prace z ludźmi cierpiącymi na poważne problemy fizyczne, emocjonalne lub poznawcze. Wypalenie pojawia się i rozwija na skutek występowania w życiu danej osoby obciążeń fizycznych, emocjonalnych, finansowych bądź logistycznych, a także podejmowania przez nią nieefektywnych wysiłków, które mają na celu zaradzenie tym trudnościom. Nasilające się uczucie przytłoczenia i niemożności sprostania obowiązkom, które wcześniej nie sprawiały problemu, prowadzi do narastania poczucia zmęczenia, a próby regeneracji sił dają tylko chwilowy efekt. Mogą wystąpić liczne objawy psychosomatyczne takie jak: ból głowy, osłabienie, bezsenność.

Osoba, u której pojawia się syndrom wypalenia, z trudnością rozpoczyna każdy dzień i nie może oderwać myśli od oczekujących ją obowiązków. Może zbyt mocno angażować się w sytuacje, które wymagają obiektywnego, bezstronnego i profesjonalnego działania. Może też uciekać od swoich zadań albo wykonywać je w sposób rutynowy skracając kontakt z podopiecznym do minimum i traktować go przedmiotowo. Taka postawa opiekuna nazywana jest depersonalizacją. Charakteryzuje się ona również cynizmem, zarówno wobec podopiecznych i współpracowników jak i wobec swojej pracy, a także brakiem życzliwości, oraz obojętnością i niechęcią wobec seniora. Opiekun może również odreagowywać swoje negatywne emocje w kontaktach z seniorem krytykując go, obwiniając za to, że trzeba się nim zajmować lub oskarżając o złe intencje i brak współpracy.

Przyczyny wypalenia zawodowego i opiekuńczego

Prawie każda osoba sprawująca opiekę nad seniorem, zarówno zawodowo jak i w ramach udzielania pomocy w obrębie rodziny musi się zmagać z takimi trudnościami jak:

• stały i ciągły kontakt z bólem i ludzkim cierpieniem,
• konieczność pokonania bariery intymności podopiecznego przy bliskim z nim kontakcie fizycznym np. podczas mycia, przebierania, czy korzystania z toalety,
• duża odpowiedzialność za podopiecznego – za jego zdrowie, odpowiednie podawanie leków, mienie,
• nieregularny tryb życia będący obciążeniem dla organizmu np. zmianowość pracy czy konieczność nocnego wstawania do seniora,
• ciągły kontakt z brudem i wydzielinami ciała,
• nadmierna liczba obowiązków np. sprawowanie opieki nad zbyt dużą liczbą podopiecznych lub łączenie opieki nad seniorem z własną pracą zawodową czy opieką nad dziećmi,
• niewystarczająca ilość informacji, które są potrzebne do wykonywania obowiązków np. brak jasnych wskazówek co do zakresu zadań opiekuńczych.

Trudności nawet u zawodowców

Dla osób zajmujących się opieką zawodowo dodatkowymi obciążeniami, które zwiększają ryzyko wystąpienia wypalenia zawodowego, mogą być także:

• brak możliwości brania czynnego udziału w podejmowaniu decyzji w sprawach istotnych dotyczących podopiecznego. Wszelkie decyzje pozostają zazwyczaj w gestii członków rodziny seniora,
• niski status zawodowy opiekuna osób starszych.

Również opiekunowie rodzinni osób starszych często są narażeni na obciążenia i trudności. Wymienić tu można:

• konieczność zmiany planów życiowych i dotychczasowego funkcjonowania rodziny, co wiąże się z problemami finansowymi i logistycznymi,
• lęk o życie i zdrowie bliskiej osoby starszej,
• narastająca izolacja społeczna, której przyczyn należy się doszukiwać w czynnikach zewnętrznych np. mieszkanie na wysokim piętrze w bloku bez windy, które uniemożliwia opiekunowi wyjścia z niepełnosprawnym seniorem, czynnikach logistycznych takich jak niemożność pozostawienia seniora bez opieki, oraz interpersonalnych i indywidualnych np. zerwanie kontaktów towarzyskich spowodowane kłopotliwym i trudnym zachowaniem seniora,
• poczucie winy, ze nie wszystko robi się tak jak należy. Nawet zatrudnienie opiekunki pomimo, iż odciąża rodzinę może wywołać poczucie winy, w związku z niedopełnianiem osobiście obowiązków opiekuńczych wobec rodzica czy współmałżonka. Jeszcze silniejsze emocje wywołuje podjęcie decyzji o umieszczeniu seniora w domu opieki.

Maraton a nie sprint w opiece długoterminowej

W życiu opiekuna występowanie wielu obciążeń jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym dla rozwoju wypalenia zawodowego czy opiekuńczego. Duże znaczenie ma kwestia skuteczności działań podejmowanych przez opiekuna w celu uporania się z pojawiającymi się trudnościami. Wypalenie zaczyna się rozwijać wtedy, gdy wysiłki podejmowane przez opiekuna zostaną ocenione przez niego jako nieefektywne i nieskuteczne. Nie jest ono bezpośrednim efektem występowania dużej liczby obciążeń i wiążącego się z tym stresu, lecz wynikiem stresu, który nie został przez daną osobę pokonany.

Dla rozwoju wypalenia mają też duże znaczenie czynniki indywidualne takie jak: niska samoocena, brak wiary we własne możliwości, psychiczna zależność od innych osób. Nie można całkowicie wyeliminować części z wymienionych wcześniej obciążeń zwiększających ryzyko wystąpienia zespołu wypalenia, ponieważ wpisane są one w specyfikę sytuacji udzielania pomocy i opieki seniorowi. Jednak można nauczyć się skutecznie regenerować siły zarówno fizyczne jak i psychiczne, które są niezbędne do codziennego zmagania się z trudnościami i wyzwaniami opieki. Warto też wiedzieć, że poza czynnikami obciążającymi i sprzyjającymi wypaleniu istnieje wiele czynników spełniających funkcję ochronną. Duże znaczenie ma tu przede wszystkim posiadanie odpowiednich umiejętności zawodowych i interpersonalnych oraz wsparcie społeczne.

Małgorzata Śluga