„To mój majątek, dam komu chcę!” – mówi wielu seniorów. Ale prawo spadkowe widzi to nieco inaczej. Jeśli kogoś pominiesz w testamencie, może i tak upomnieć się o pieniądze. To właśnie zachowek. Warto wiedzieć, komu przysługuje i jak można go ograniczyć.
Co to jest zachowek?
Zachowek to forma ochrony najbliższej rodziny przed całkowitym pominięciem w spadku.
Jeśli sporządzisz testament i przekażesz cały majątek np. tylko jednemu dziecku lub obcej osobie – inni uprawnieni (np. drugie dziecko, małżonek) mogą się domagać zapłaty pieniężnej, która im się ustawowo należy.
Kto ma prawo do zachowku?
Prawo do zachowku mają:
• dzieci (także adoptowane),
• małżonek,
• wnuki (jeśli ich rodzic – Twoje dziecko – nie żyje),
• rodzice (tylko jeśli nie masz dzieci i wnuków).
Ile wynosi zachowek?
• 1/2 wartości udziału spadkowego, który dana osoba otrzymałaby w dziedziczeniu ustawowym.
• 2/3 wartości, jeśli osoba uprawniona jest trwale niezdolna do pracy albo jest małoletnia (np. wnuk).
Przykład:
Gdyby w dziedziczeniu ustawowym córka miałaby dostać 100 000 zł, ale została pominięta w testamencie – może zażądać 50 000 zł (lub 66 000 zł, jeśli np. jest niezdolna do pracy).
Kiedy zachowek może zaskoczyć?
• Jeśli spiszesz testament i przekażesz cały majątek jednemu dziecku, to pozostałe mogą żądać zachowku.
• Jeśli zrobiłeś dużą darowiznę za życia jednemu z dzieci – wartość tej darowizny jest wliczana do spadku przy obliczaniu zachowku.
• Zachowek działa tylko pieniężnie – nie oddaje się rzeczy, tylko wypłaca wartość.
Przykład z życia:
Pani Helena, wdowa, miała troje dzieci. Jedno z nich – córka – opiekowało się nią przez ostatnie lata. W testamencie zapisała wszystko tej córce. Po śmierci pani Heleny, dwóch synów zażądało od niej po 50 000 zł zachowku. Mimo że matka miała inne intencje, córka musiała zapłacić – inaczej groziła jej sprawa w sądzie i egzekucja komornicza.
Czy można uniknąć lub ograniczyć zachowek?
Tak – ale trzeba to zaplanować z wyprzedzeniem i świadomie. Oto sposoby:
1. 
Darowizna z wyprzedzeniem (ponad 10 lat wcześniej)
Darowizny dla osób spoza kręgu spadkobierców przestają być wliczane do masy spadkowej po 10 latach (dla rodziny – niekoniecznie).
To skomplikowane – warto skonsultować się z prawnikiem.
2. Zrzeczenie się dziedziczenia (umowa)
Możesz zawrzeć z dzieckiem lub innym spadkobiercą umowę zrzeczenia się dziedziczenia u notariusza. Taka osoba traci też prawo do zachowku.
3. Wydziedziczenie (ale tylko w wyjątkowych przypadkach)
Możesz wydziedziczyć kogoś w testamencie, ale tylko jeśli np.:
• uporczywie działał przeciw Tobie (np. znęcanie się, oszustwa),
• nie interesował się Tobą, unikał kontaktu w chorobie,
• rażąco naruszał obowiązki rodzinne.
Uwaga: Musisz to uzasadnić w testamencie, a sąd może to zweryfikować.
4. Umowa dożywocia zamiast darowizny
Jeśli przekażesz nieruchomość w zamian za opiekę, a nie w darowiźnie – to nie wlicza się do zachowku. To popularny sposób, by podziękować osobie, która się Tobą opiekowała.
Uwaga na pułapki
• Nie zakładaj, że testament wystarczy, by „ominąć” dzieci – mogą i tak zażądać pieniędzy.
• Nie licz, że ktoś „zrezygnuje z zachowku” po Twojej śmierci – jeśli nie ma umowy wcześniej, ma prawo żądać zapłaty.
• Jeśli zostawiasz cały majątek jednej osobie – zabezpiecz ją finansowo, bo może być zmuszona spłacić innych.
Najczęstsze pytania seniorów:
Czy można całkowicie wykluczyć zachowek?
Tylko przez wydziedziczenie z ważnych powodów lub zrzeczenie się dziedziczenia – inne metody go nie wykluczają.
Czy wnuki też mogą dostać zachowek?
Tak – ale tylko jeśli ich rodzic (Twoje dziecko) nie żyje w chwili śmierci spadkodawcy.
Czy trzeba płacić zachowek od darowizny sprzed wielu lat?
To zależy. Dla rodziny – taka darowizna może być wliczana bez względu na datę. Dla osób spoza rodziny – przestaje się liczyć po 10 latach.
Podsumowanie – co warto zapamiętać?
• Zachowek to ochrona najbliższych, którzy zostali pominięci w spadku.
• Nie zawsze da się go uniknąć – ale można go zaplanować i ograniczyć.
• Jeśli planujesz przekazać majątek tylko jednej osobie – upewnij się, że poradzi sobie z ewentualnym roszczeniem o zachowek.
• Warto skonsultować się z notariuszem lub prawnikiem i nie działać na własną rękę.
